December 2022
Tijdens de oorlogsjaren was het geen feest als het om eten en drinken ging. De meeste voedingswaren werden immers aan het begin van de oorlog reeds gerantsoeneerd. Ook de hoeveelheden en variatie aan ingrediënten liepen in de loop van de Tweede Wereldoorlog sterk terug. Bijgevolg werd de dagelijkse maaltijd steeds eentoniger en waren de klassieke smaakmakers - zoals suiker - vaak moeilijk of zelfs niet meer te verkrijgen.
De voedselrantsoenering werd in de jaren 1930 al voorbereid en had als doel - om in geval van oorlog - de beperkte voedselvoorraden op een zo eerlijk mogelijke manier te verdelen over de ganse bevolking. Iedereen had recht op een beperkte hoeveelheid per dag. Op 11 juni 1940 verscheen de eerste rantsoeneringstabel in het Belgisch Staatsblad, die een minimale gebruikshoeveelheid per persoon per dag voorschreef voor de meest noodzakelijke levensmiddelen. Deze tabel verscheen eveneens in het (Turnhoutse) Aankondigingsblad van 13 juli 1940, op pagina 4.
De voedselrantsoenering werd in de jaren 1930 al voorbereid en had als doel - om in geval van oorlog - de beperkte voedselvoorraden op een zo eerlijk mogelijke manier te verdelen over de ganse bevolking. Iedereen had recht op een beperkte hoeveelheid per dag. Op 11 juni 1940 verscheen de eerste rantsoeneringstabel in het Belgisch Staatsblad, die een minimale gebruikshoeveelheid per persoon per dag voorschreef voor de meest noodzakelijke levensmiddelen. Deze tabel verscheen eveneens in het (Turnhoutse) Aankondigingsblad van 13 juli 1940, op pagina 4.
Zolang de voorraad strekte, konden deze producten verkregen worden in ruil voor rantsoenzegels en geld. Om alles te controleren en vlot te laten verlopen, werden hiervoor - op gemeentelijk niveau - speciale diensten voor voedselbevoorrading en rantsoenering ingericht. De rantsoenzegels en de bijhorende rantsoenkaarten werden uitgereikt op het gemeentehuis, op vertoon van de identiteitskaart van alle gezinsleden boven de vijftien jaar en het trouwboekje. Op het einde van 1940 werden ook de niet-eetbare producten, zoals zeep-, textiel- en schoenproducten, 'op de bon geslingerd' en bij op de rantsoeneringstabellen geplaatst.
Het aantal zegels waarop inwoners recht hadden, werd bepaald volgens de leeftijd en het geslacht. Zo werden er zes verschillende soorten rantsoeneringskaarten uitgereikt.
De inwoners van Balen en Olmen konden gelukkig veelal - ofwel rechtstreeks ofwel via familie en vrienden - terugvallen op zelfvoorziening vanuit de landbouw en veeteelt, waardoor er meestal wel 'iets' te eten was. Daarbij kwam wel dat in de meeste gezinnen de oorlogsomstandigheden het inkomen van het gezinshoofd en/of van de oudste kinderen vaak werd gereduceerd of zelfs helemaal was weggevallen door een gebrek aan arbeid, gedwongen arbeid in Duitsland, krijgsgevangenschap, een ondergedoken leven als werkweigeraar, ...
Daar waar men niet kon terugvallen op eigen voorzieningen of een sociaal netwerk waren het echter zeer moeilijke tijden. Het voedselrantsoen was ontoereikend en dat bracht vele mensen tot wanhoop en creativiteit. De zwarte markt floreerde en er werd massaal gesmokkeld. Maar ook de boeren kregen vaak te maken met veldvruchten die 'pootjes' kregen. Op alle mogelijke manieren werd getracht om de povere oorlogsrantsoenen aan te vullen én vaak waren die noodzakelijke levensmiddelen maar op één plaats verkrijgbaar, de zwarte markt.
De Bevrijding in september 1944, en ook het einde van de oorlog in mei 1945, brachten hier helaas niet veel verandering in. De ravitaillering en rantsoenering bleven nog even doorbestaan en een aantal goederen bleven 'op de bon' tot het einde van de jaren 1940. Er werd bijgevolg gegeten wat de pot schafte... ofwel creatief omgesprongen met tekorten en gezocht naar vervangproducten ofwel 'ersatzgoederen'.
Hoop doet... eten!
Zelfs onder de oorlog brachten de Kerstdagen steeds een sprankeltje hoop en werd dat ook aan tafel gevierd. Kerstmis draaide ook in oorlogstijd om gezellig samenzijn en lekker eten, wat een stevige uitdaging vormde. In de jaren 1941 en 1942 verschenen dan ook verschillende oorlogskookboekjes op de markt die met surrogaatrecepten toch iets speciaals op de tafel deden verschijnen in de maand december.
Met het oog op de komende feestdagen, delen we om die reden graag enkele speciale 'oorlogsdesserts en ersatzgebakjes' die via de nota's van enkele dorpsgenoten en enkele kookboekjes uit de oorlogsjaren werden overgeleverd. Eén van de recepten probeerden we zelf uit, waarvan hieronder het recept werd toegevoegd.
Het aantal zegels waarop inwoners recht hadden, werd bepaald volgens de leeftijd en het geslacht. Zo werden er zes verschillende soorten rantsoeneringskaarten uitgereikt.
- Kaart A werd toegekend aan alle mannen boven de vijftien jaar en bevatte 80 zegels.
- Kaart B was bestemd voor alle vrouwen boven de vijftien jaar en bevatte eveneens 80 zegels.
- Kaart C en kaart D waren voor respectievelijk jongens en meisjes van drie tot vijftien jaar en bevatte 100 zegels.
- Kaart E, met 100 zegels, was voor kinderen van één tot drie jaar.
- Kaart F, met 150 zegels, was bestemd voor zuigelingen.
De inwoners van Balen en Olmen konden gelukkig veelal - ofwel rechtstreeks ofwel via familie en vrienden - terugvallen op zelfvoorziening vanuit de landbouw en veeteelt, waardoor er meestal wel 'iets' te eten was. Daarbij kwam wel dat in de meeste gezinnen de oorlogsomstandigheden het inkomen van het gezinshoofd en/of van de oudste kinderen vaak werd gereduceerd of zelfs helemaal was weggevallen door een gebrek aan arbeid, gedwongen arbeid in Duitsland, krijgsgevangenschap, een ondergedoken leven als werkweigeraar, ...
Daar waar men niet kon terugvallen op eigen voorzieningen of een sociaal netwerk waren het echter zeer moeilijke tijden. Het voedselrantsoen was ontoereikend en dat bracht vele mensen tot wanhoop en creativiteit. De zwarte markt floreerde en er werd massaal gesmokkeld. Maar ook de boeren kregen vaak te maken met veldvruchten die 'pootjes' kregen. Op alle mogelijke manieren werd getracht om de povere oorlogsrantsoenen aan te vullen én vaak waren die noodzakelijke levensmiddelen maar op één plaats verkrijgbaar, de zwarte markt.
De Bevrijding in september 1944, en ook het einde van de oorlog in mei 1945, brachten hier helaas niet veel verandering in. De ravitaillering en rantsoenering bleven nog even doorbestaan en een aantal goederen bleven 'op de bon' tot het einde van de jaren 1940. Er werd bijgevolg gegeten wat de pot schafte... ofwel creatief omgesprongen met tekorten en gezocht naar vervangproducten ofwel 'ersatzgoederen'.
Hoop doet... eten!
Zelfs onder de oorlog brachten de Kerstdagen steeds een sprankeltje hoop en werd dat ook aan tafel gevierd. Kerstmis draaide ook in oorlogstijd om gezellig samenzijn en lekker eten, wat een stevige uitdaging vormde. In de jaren 1941 en 1942 verschenen dan ook verschillende oorlogskookboekjes op de markt die met surrogaatrecepten toch iets speciaals op de tafel deden verschijnen in de maand december.
Met het oog op de komende feestdagen, delen we om die reden graag enkele speciale 'oorlogsdesserts en ersatzgebakjes' die via de nota's van enkele dorpsgenoten en enkele kookboekjes uit de oorlogsjaren werden overgeleverd. Eén van de recepten probeerden we zelf uit, waarvan hieronder het recept werd toegevoegd.
Balense Oorlogskoek
Nota: In een moderne heteluchtoven bak je de koekjes best gedurende 60-80 minuten op 150°.
Smakelijk eten allemaal, fijne feestdagen én alvast onze beste wensen!
Team Balen Bevrijd - Bram & Tim.
- 1 tas melk
- 300gr bloem
- 150gr suiker
- 100gr boter
- 1 lepeltje maagzout
- 1 lepeltje kaneel
- 3 appelen 'in klijne stukjes'
- 1/2 uur laten bakken
Nota: In een moderne heteluchtoven bak je de koekjes best gedurende 60-80 minuten op 150°.
Smakelijk eten allemaal, fijne feestdagen én alvast onze beste wensen!
Team Balen Bevrijd - Bram & Tim.
Bronnen
BALEN, Archief en Documentatie Werkgroep Balen Bevrijd, Collectie Bram Dierckx en Tim Theunis.
BALEN, Notaboekje met recepten uit de oorlogstijd, 1940-1945, Archief Familie Dierckx.
'Koken in oorlogstijd', Eetverleden, (https://eetverleden.nl/kookboek-koken-in-oorlogstijd).
Kempens Erfgoedportaal, (www.kempenserfgoed.be).
MERTENS, K., Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog, 2004, Balen.
STESSENS, C., Oorlogsperikelen in Turnhout, Het verhaal van een Kempische stad tijdens de Tweede Wereldoorlog, Scriptie licentiaat in de geschiedenis, academiejaar 1999-2000, Universiteit Leuven.
Periodieke (gedrukte) oorlogskookboekjes
BRACKE, A., Onze groenten en onze wilde vruchten bij de keuken aangepast, 1941, Antwerpen - Brussel.
CLÉMENT, G., Ons oorlogskookboekje, Raadgevingen en recepten voor dezen tijd betreffende soep - vleesch - visch - versche en droge groeneten - meelwaren - aardappelen - gesuikerde gerechten - ingemaakt goed - saus, 1941, Brussel.
DE KOK, M., Koken... Nu! Recepte, voor distributie- en oorlogstijd, s.d., Wageningen.
GEURTS, A., Lerares koken en voedingsleer, Oorlogskookboek, 1940, Roermond - Maaseik.
Handboek voor huishoudkunst, Om zich te behelpen in alle omstandigheden, 600 vindingrijke wijzen, voordeelige middelen, fabricatiegeheimen, vervangsproducten, ersatz, enz., 1942.
Nieuw practisch handboek, 400 hedendaagse handelswijzen voor het bewaren van alle eetwaren, 1942.
BALEN, Archief en Documentatie Werkgroep Balen Bevrijd, Collectie Bram Dierckx en Tim Theunis.
BALEN, Notaboekje met recepten uit de oorlogstijd, 1940-1945, Archief Familie Dierckx.
'Koken in oorlogstijd', Eetverleden, (https://eetverleden.nl/kookboek-koken-in-oorlogstijd).
Kempens Erfgoedportaal, (www.kempenserfgoed.be).
MERTENS, K., Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog, 2004, Balen.
STESSENS, C., Oorlogsperikelen in Turnhout, Het verhaal van een Kempische stad tijdens de Tweede Wereldoorlog, Scriptie licentiaat in de geschiedenis, academiejaar 1999-2000, Universiteit Leuven.
Periodieke (gedrukte) oorlogskookboekjes
BRACKE, A., Onze groenten en onze wilde vruchten bij de keuken aangepast, 1941, Antwerpen - Brussel.
CLÉMENT, G., Ons oorlogskookboekje, Raadgevingen en recepten voor dezen tijd betreffende soep - vleesch - visch - versche en droge groeneten - meelwaren - aardappelen - gesuikerde gerechten - ingemaakt goed - saus, 1941, Brussel.
DE KOK, M., Koken... Nu! Recepte, voor distributie- en oorlogstijd, s.d., Wageningen.
GEURTS, A., Lerares koken en voedingsleer, Oorlogskookboek, 1940, Roermond - Maaseik.
Handboek voor huishoudkunst, Om zich te behelpen in alle omstandigheden, 600 vindingrijke wijzen, voordeelige middelen, fabricatiegeheimen, vervangsproducten, ersatz, enz., 1942.
Nieuw practisch handboek, 400 hedendaagse handelswijzen voor het bewaren van alle eetwaren, 1942.